Proszę wstać, sąd idzie…

W mojej praktyce sądowej, jako członka Krajowego Sądu Dyscyplinarnego IARP, obserwuję ogrom niezrozumienia i braku wiedzy wśród architektów dopuszczających się czynów niegodnych i zabronionych. Niniejszy tekst ma przybliżyć pracę sędziów, a jednocześnie stać się przestrogą dla tych, którzy chcieliby łamać prawo, naruszając Kodeks Etyki Zawodu Architekta.

Ustawodawca, wraz z utworzeniem samorządu zawodowego architektów, powierzył również dotychczasowe działania sądów powszechnych w zakresie sądownictwa dyscyplinarnego sądom korporacyjnym. Obszar ten został więc przejęty od państwa przez okręgowe sądy dyscyplinarne (OSD) i Krajowy Sąd Dyscyplinarny (KSD). Ich pracę regulują ustawa i szczegółowe rozporządzenie. W przypadku kwestii nierozwiązanych w tych dokumentach prawnych OSD i KSD posiłkują się Kodeksem postępowania karnego oraz Kodeksem postępowania cywilnego. Niestety w odniesieniu do spraw związanych z zawodem ustawodawca nie uwzględnił tak szerokiej gamy przepisów. Rozwiązania dotyczące przewinień przeciwko Prawu budowlanemu, czyli deliktów zawodowych, opierają się na Kodeksie postępowania administracyjnego.

SĄDY DYSCYPLINARNE W IARP

Sądownictwo w naszej Izbie jest dwustopniowe, w okręgach działają OSD, nad którymi wyższą instancję sprawuje KSD. Po zapadnięciu wyroku w KSD obwinionemu zawsze przysługuje apelacja do sądu powszechnego.

Mimo wrodzonej skromności muszę przyznać, że prawie wszystkie apelacje do sądów powszechnych kończą się decyzjami podtrzymującymi nasze wyroki. Istnieje jednak pewna dziedzina, w której, w większości przypadków, przegrywamy. Są to sprawy związane z działalnością gospodarczą – projektową. Rozstrzygnięcia zapadające w sądach administracyjnych w wydziałach pracy i ubezpieczeń społecznych wynikają tu z niezrozumienia istoty projektowania jako aktu twórczego i są sprowadzane do poziomu utarczki między wykonawcami budowlanymi. Do sprawy wkraczają więc wolność gospodarcza, Kodeks handlowy, odniesienia do ustawy o zamówieniach publicznych. W ten sposób pokazuje się miejsce architektów w strukturze społecznej oraz to, że przynależność ich profesji do zawodów zaufania publicznego jest tylko „prezentem pod choinkę”, o którym szybko się zapomina.

Do znamiennych należy fakt, że w sądach administracyjnych decyzje podejmowane są jednoosobowo. Dodatkowo, w rozumieniu prawników KEZA stanowi regulację wewnętrzną, dotyczącą wyłącznie etyki i stojącą zawsze na drugim miejscu po prawie stanowionym. W naszych sądach zaś ostateczna decyzja zapada większością głosów, a sędziowie ze zdaniem odrębnym mogą wnieść do orzeczenia wzmiankę wraz z uzasadnieniem, które później przekazuje się do akt sprawy.

TRZY KATEGORIE „PRZESTĘPCÓW”

Architektów dopuszczających się czynów niegodnych można podzielić na trzy grupy.

Do pierwszej należą przedstawiciele zawodu, którzy działali bez wiedzy prawnej, bez znajomości KEZA oraz w głębokim przekonaniu o własnej nieomylności (charakterystycznym dla większości architektów).

Drugą grupę tworzą osoby, które padły ofiarą pomówień, niewłaściwego zrozumienia konkurencyjności, wskutek czego niesprawiedliwie oraz zupełnie niepotrzebnie trafili przed oblicze architektonicznej Temidy.

Trzecia kategoria to ci, którzy z premedytacją próbują oszukać inwestorów, innych architektów lub urzędy – dla zysku, zwiększenia tempa i efektywności działania czy podniesienia własnego prestiżu oraz zaspokojenia chorych, niespełnionych ambicji.

W POGONI ZA ZYSKIEM

Osoby należące do trzeciej grupy popełniają największe przewinienia – świadomie kradną cudze projekty i pozwalają np. na rozbiórkę zabytkowych obiektów dla zysków deweloperskich. Odebranie im uprawnień przez KSD nic dla nich nie znaczy, bo w swoich pracowniach mają ludzi, którzy ten proceder kontynuują.

PRZYKŁADY SPRAW

• Willa w dużym mieście.
  Cóż wobec milionowego zysku znaczy willa w dużym mieście, w dodatku z podejrzaną komunistyczną reputacją, która nie może stanowić przeszkody dla poczynań dewelopera i architekta? Pozorna okazała się walka tego pierwszego z urzędem, który i tak zmienił MPZP, oraz z konserwatorem, którego decyzja o przywróceniu stanu pierwotnego po rozbiórce była już bezprzedmiotowa. Pozorny okazał się też opór struktur władzy urzędniczej – w żaden sposób nie stanął on na drodze żądnych zysków wykonawców.
• Małe osiedle zlokalizowane na terenie chronionym.
  Aby wybudować w tym miejscu jak najwięcej budynków wielorodzinnych, kwestię biologicznie czynnego obszaru zielonego doprowadzono do absurdu.
  Projektanci-architekci na wszystkich etapach postępowania z uporem przekonywali, że drogi kołowe, chodniki, ciągi pieszo-jezdne mogą znaleźć się w wierzchniej warstwie z tłucznia i zostać zaklasyfikowane jako tereny biologicznie czynne. W ten sposób też je zaprojektowano oraz wykonano. Otrzymane pozwolenie na budowę, które następnie było uchylane, wróciło do obrotu i obiekt został zrealizowany. Uczestnicy postępowań – urząd wojewódzki i Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego – nigdy nie wypowiedzieli się merytorycznie na temat swoistego kuriozum w postaci trawników z kamienia. Dodatkowo sędziowie biorący udział w procedowaniu sprawy podczas wizji lokalnej ze zdumieniem zauważyli, że owe elementy infrastruktury drogowej miały krawężniki wyniesione bardzo wysoko (nienormatywnie) ponad tłuczeń – tak jakby całość przygotowano do zasypania grysem i wylania asfaltu. Miało to prawdopodobnie nastąpić po zakończeniu spraw sądowych. W trakcie analizy możliwości wegetacji trawy na kamieniach pominięto niezastosowane, choć wymagane szerokości zaprojektowanych chodników (minimum 1,5 m), dróg dojazdowych (minimum 3,5 m), ciągów pieszych itd. Kwestię winy projektantów, a właściwie prawomocności uchylonej decyzji, bada teraz sąd powszechny.
  Dopełnieniem sprawy jest oskarżenie przeciwko społecznikowi, który wykazał te nieprawidłowości i w ferworze walki z patologią związaną z projektowaniem osiedla na terenach przyrodniczo cennych rzekomo pomówił autorów i inwestora. Efekt obiektywnej (lub subiektywnej) pracy KSD był taki, że społecznego oskarżyciela uznano winnym, ponieważ przekroczył powszechnie akceptowane granice krytyki, artykułowania swoich racji i poglądów.
  Należy dodać, że orzeczenie zapadło niejednogłośnie.

CO NIE POWINNO TRAFIAĆ DO SĄDU

Ustawodawca przekazał kompetencję sądom samorządowym, jednak nie wiązało się to z przyznaniem jakichkolwiek środków finansowych, dotacji czy rekompensat.

Ponadto Izba zapłaciła za prawo do zrobienia dwóch szkoleń w Sądzie Najwyższym. Potrzeba ich przeprowadzenia była oczywista – sędziowie-architekci bez profesjonalnej wiedzy w tym zakresie musieli od strony praktycznej zaznajomić się z przebiegiem rozpraw. Szkolenia przeprowadził doświadczony sędzia, prezes jednej z izb Sądu Najwyższego.

Członkowie KSD otrzymują diety, trzeba opłacić delegacje, noclegi, ekspertyzy, a wszystko to jest pokrywane ze składek członków IARP. Sytuację poprawiła możliwość organizowania spotkań online, podczas których omawiane są sprawy zawodowe i odbywają się wstępne narady, jednak nie zmienia to faktu, że sądy są kosztowną, choć konieczną inwestycją Izby.

Wydatków nie powinny zatem zwiększać postępowania niemające prawa trafić do sądu. Należą do nich sprawy, w których koleżanki i koledzy mają nadzieję, że sąd podzieli ich racje i ukarze adwersarza. Najczęściej chodzi o wymianę zdań z nadużyciem słownictwa powszechnie uważanego za nieprzyzwoite i obraźliwe, o naruszenie godności osobistej.

Spory o to, czy można informować innych członków Izby o swoich zawodowych poglądach bez pozwolenia wyższej instancji, nigdy nie powinny zaprzątać uwagi OSD i KSD. Oczywiście każdy z nas, sędziów, z indywidualnym, niezawisłym podejściem wystosuje rozstrzygnięcie, tylko po co? Koszty takiej koleżeńskiej dyskusji, toczonej w majestacie prawa, są przecież olbrzymie i całkowicie niepotrzebne.

PRZYKŁADY SPRAW

• Pan W. i Pani Z.
  Oburzenie rzeczywiście może wywołać historia, w której Pan W. nazywa Panią Z. swoją żoną, a po chwili budzi się zlany potem i z ulgą stwierdza: „mój Boże, jakie szczęście, że to tylko sen”. Takich dowcipów o Pani Z. Pan W. opowiedział kilka. Mimo absolutnego przekonania, że było to niewłaściwe i obraźliwe względem Pani Z., KSD nie mógł rozpatrywać tej sprawy. Jeżeli ma ona dla Pani Z. dużą wagę, to należy udać się do sądu cywilnego.
  Powyższa sprawa, którą wniósł Rzecznik Odpowiedzialności Zawodowej, kosztowała przynajmniej kilka tysięcy złotych. Niepotrzebnie wydane pieniądze pochodziły oczywiście ze składek członkowskich.
• Niepłacenie projektantom branżowym za ich opracowania.
  Nawet jeżeli KSD lub OSD ukarze architekta, to tylko w wymiarze etycznym. Nie będzie to miało wpływu na uregulowanie zapłaty przez ukaranego. Instytucją mającą większą moc sprawczą w kwestii opornych płatników, jest sąd cywilny, który może też wszcząć egzekucję komorniczą.
  Jeżeli ktoś urodził się łobuzem, to nagana udzielona przez nasz sąd tego nie zmieni. Bywa, że niektórzy projektanci wykorzystują formę „współpracy” polegającą na niepłaceniu za usługę jako sposób na lepsze życie zawodowe, a po wielu procesach rezygnują z członkostwa w IARP.
• Niewypłacanie wynagrodzenia młodszym współpracownikom.
  Takie postępowanie kategorycznie powinno być sądzone i karane. Pewna obwiniona uregulowała wszystkie zadłużenia następnego dnia po wydaniu orzeczenia. Argument, że zapomniała dokonać zapłaty, pokazuje, w jaki sposób niektóre osoby traktują młodych architektów i jakie zasady etyki stosują na co dzień.
• Sprawy pozornie dotyczące etyki, a w rzeczywistości związane z finansami.
  Zaznaczmy, że KSD zajmuje się nie sprawami finansowymi, tylko rozważaniami etycznymi. Wyroki wydajemy, mając przekonanie o naruszeniu zasad zawartych w KEZA. Mam tu na myśli choćby znaną sprawę tzw. podwójnych delegacji, rozliczanych w IARP i SARP. Jak można karać członka naszej Izby, któremu SARP wydał dokument potwierdzający, że ze strony stowarzyszenia wszystko jest w porządku i nie naruszono ani żadnych przepisów prawa, ani regulacji wewnętrznych? Zostało zresztą udowodnione, że pokrywające się delegacje stanowiły znikomy procent delegacji kwestionowanych.

Do sprawy zaangażowano dwie instancje, odwołania były wnoszone przez rzeczników, zatrudniono kilkanaście osób i wszystko skończyło się umorzeniem. W moim przekonaniu czyn był nieetyczny, jednak trzeba wielkiej rozwagi, aby prawidłowo ocenić, czy tego rodzaju sprawa powinna znaleźć się na wokandzie izbowej.

CO POWINNO TRAFIAĆ DO SĄDU

Do spraw, którymi powinny zajmować się sądy, bez wątpienia należą kradzieże projektów, zagarnięcia własności intelektualnej i podpisywanie cudzych projektów. W dobie powszechnej komputeryzacji łatwo o dostęp do cudzych opracowań oraz ich kopiowanie. Jeżeli w procederze weźmie udział inwestor, który pod pozorem zmian i weryfikacji wykradnie jakiejś pracowni projekt w wersji elektronicznej i przekaże go tańszemu zleceniobiorcy, to mamy pełny obraz zjawiska zwanego kradzieżą.

PRZYKŁADY SPRAW

• Skradziony projekt o milionowej wartości.
  Jeśli chodzi o duże kwoty, zasady etyki nie mają dla „graczy” znaczenia. W jednej z takich spraw złodziej nawet nie zadał sobie trudu, aby zmienić grafikę przechwyconego projektu, nie mówiąc już o rozwiązaniach funkcjonalnych i technicznych. KSD oczywiście ukarał fałszywego projektanta odebraniem uprawnień, jednak niewiele to zmieniło. Dopiero dotkliwe kary pieniężne nałożone przez sąd powszechny pozwoliły wynagrodzić prawdziwym autorom poniesione straty.
• Przebiegły plan kradzieży projektu szpitala.
  Zabór projektu w czasach nagminnego korzystania z Archicada i Autocada nie sprawia złodziejom dużych trudności, choć można by przypuszczać, że kradzież opracowania rozbudowy szpitala w Warszawie zostanie przez KSD bardzo szybko zidentyfikowana. Projektant – w celu zatarcia śladów przestępstwa – skorzystał jednak z całej grupy pośredników. Szpital powołał „spółkę córkę”, która powierzyła temat firmie inwestycyjnej z dużego miasta X, a ta z kolei zleciła wykonanie plagiatu kilkuosobowej firmie z małej miejscowości Y.

Porównując pliki macierzyste, oprogramowania, formy zapisu numerycznego, rodzaj i wersje programu, bardzo łatwo stwierdzić przywłaszczenie własności intelektualnej. Należy przy tym pamiętać, że sędziowie OSD i KSD to projektujący architekci, którzy są w stanie szybko określić szkodliwość czynu.

Sprawy o oczywiste złodziejstwa z reguły trafiają do sądu późno i najczęściej dotyczą opracowań projektowych na olbrzymią skalę. Jeśli zaś chodzi o drobne prace, autorzy zapewne machają ręką, nie wierząc w możliwość skutecznego udowodnienia winy. Zapewniam jednak, że w KSD damy sobie radę z każdą kradzieżą, nawet niewielkiego projektu. Należy tylko pamiętać, że aby toczyć bój w sprawie dotyczącej przywłaszczenia własności intelektualnej, projekt musi mieć indywidualne cechy twórcze, co będzie podlegało ocenie sądu.

Przytoczone przykłady niewłaściwych działań architektów stanowią jedynie ułamek wszystkich sytuacji, z jakimi spotyka się KSD. W kolejnych tekstach z tego cyklu poruszane będą różne tematy trafiające na izbową wokandę.

JAN OKOWIŃSKI

architekt IARP; sędzia KSD od pięciu kadencji; prowadzi aktywną pracę zawodową, projektując i realizując wiele obiektów użyteczności publicznej (sale widowiskowe i sportowe, szkoły, przedszkola, żłobki), a także obiektów sakralnych na terenach Podtatrza i Beskidów (szczególną satysfakcję przyniosła mu realizacja kościoła Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Krużlowej Wyżnej)